خاک؛ منشأ سخاوت و برکت برای بشر

*خاک؛ منشأ سخاوت و برکت برای بشر* 

 * به مناسبت فرارسیدن روز جهانی خاک در سال ۲۰۲۲ میلادی ( ۱۴ آذر ماه)  با شعار « خاک سرآغاز غذا »* 

 ابراهیم جعفری

 دهکده جهانی

@dehkade_jahan

 خاک منشأ سخاوت، برکت و نعمت‌های مختلفی برای بشر است، وقتی دانه‌ای در درون زمین جای می‌گیرد، یک خوشه را به انسان تحویل می‌دهد، آب گل‌آلود را جذب می‌کند و به جای آن چشمه‌های زلال را بیرون می‌ریزد و منبع عظیمی برای ذخیره آب و تصفیه آن به شمار می رود.

 سنگ‌های سفت و سخت موجود در سطح زمین، در نتیجه تأثیر عوامل فیزیکی به مرور زمان خرد می‌شوند؛ این مواد که از تخریب سنگ حاصل شده، به‌صورت طبقات کم و بیش ضخیم، روی سنگ‌های اولیه که هنوز تحت تأثیر عوامل خارجی واقع نشده‌اند را می‌پوشاند. مواد حاصل از تخریب سنگ‌ها، مخلوط با مواد آلی پوسیده و نپوسیده موجودات زنده، خاک را تشکیل می‌دهند؛ بنابراین خاک قسمت سطحی است که بر اثر عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و زیستی به‌وجود می‌آید.

خداوند در آیه ۵۸ سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لایَخْرُجُ إِلّا نَکِداً کَذالِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ؛ سرزمین پاکیزه (و مستعد)، گیاهش به فرمان پروردگار مى روید، امّا سرزمین‌هاى ناپاک (و شوره‌زار)، جز گیاه اندک و بى‌ارزش، از آن نمى‌روید، این گونه آیات (خود) را براى گروهى که شکر گزارند، شرح مى‌دهیم»؛ بنابراین خاک یک پدیده طبیعی است که عموماً در همه‌جا و در همه نوع شرایط آب و هوایی می‌تواند حضور داشته باشد. خاک یکی از شرایط مهم پیدایش حیات و تمدن روی کره زمین است و بررسی دقیق این پدیده طبیعی که در زندگی هر موجود زنده‌ای نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند، لازم و ضروری است.

 انسان مسلمان در برابر خاک مسئول است و از این نعمت الهی باید به‌خوبی محافظت کند و از آلوده کردن آن بپرهیزد. خاک علاوه‌ بر آن‌که عنصری لازم برای پرورش و رشد و نمو درختان و گیاهان است، می‌تواند آلودگی‌ها را متلاشی و نابود کند، به شرط آن‌که این مواد در حد ظرفیت قابل‌ تحمل خاک برای تصفیه خود به خود به آن اضافه شود.

     یکی از بزرگ‌ ترین غفلت های بشر و به ویژه ایرانیان بی توجهی به *حفاظت از خاک* است. خاک بستر حیات کشاورزی است  که متاسفانه در کشور ما هر سال میلیون ها تن از این سرمایه ملی به دلایل گوناگون هدر می رود. خوشبختانه از دهه دوم انقلاب به این سو وزارت جهاد کشاورزی از طریق *آبخیزداری* و در کنار رودخانه های فصلی با عملیات *آبخوان داری* گام های بنیادی برای حفظ این ماده حیاتی برداشته ؛ اما کافی نیست و اگر هر یک از شهروندان در این زمینه احساس مسئولیت نکنند ، پیامد آن فاجعه های زیست محیطی و اجتماعی خواهد بود.

 تشکیل خاک فرآیندی طولانی است و صدها سال برای هوازدگی (فیزیکی و شیمیایی) تدریجی سنگ‌ها و تشکیل یک سانتیمتر خاک زمان لازم است. فرسایش خاک به معنی کنده شدن و حمل شدن خاک از محل اولیه خودش توسط آب، باد و یا حرکت یخچال‌ها در کوهستان‌ها است.

در دهه‌های اخیر، دخالت‌های بشری و بهره‌برداری غیراصولی از منابع اراضی سبب بروز «فرسایش خاک تشدیدشونده» و به خطر افتادن سلامت و عملکرد این منبع باارزش شده است. در همان حال فعالیت‌هایی نظیر شخم در جهت شیب توپوگرافی، چرای بی‌رویه و بیش از ظرفیت مراتع، آتش زدن بقایای گیاهی سبب تخریب ساختمان خاک و از بین رفتن میکروارگانیسم‌های خاک و کاهش حاصلخیزی اراضی می‌شود. علاوه بر آن آلودگی هوا و افزایش گازهای گلخانه ای، استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و سموم و آفت کش‌ها در فعالیت‌های کشاورزی، آبیاری اراضی بدون پیش‌بینی سیستم مناسب زهکشی می گردد. آبیاری اراضی با آب‌های شور و یا آلوده از مصادیق فرسایش و تخریب خاک (کاهش حاصلخیزی اراضی) هستند که باید از طریق آموزش و فرهنگ سازی، پیشگیری و کنترل شوند.

 بسیاری از اراضی غیر قابل کشت، در گذشته اراضی حاصلخیزی بودند که به دلیل بهره‌برداری نادرست و غیراصولی، تخریب شده و کاهش حاصلخیزی و یا شور شدن آنها سبب مهاجرت و آوارگی روستاییان شده است. از بین رفتن خاک به معنی از بین رفتن گیاه و به خطر افتادن حیات جانوران و در نهایت بروز فقر و مهاجرت در جوامع انسانی می‌شود. بی جهت نیست که شعار روز جهانی خاک را در سال جاری ( ۲۰۲۲ میلادی ), *« خاک سرآغاز غذا »* انتخاب کرده آند.

امید است که هم میهمان با توجه بیشتر به منبع حیاتی خاک  و حفظ و بهره‌برداری اصولی از آن، در جهت « توسعه پایدار » گام بردارند تا آینده فرزندان‌مان حفظ شود.