سپاه دانش یادگار ارزنده دکتر پرویز ناتل خانلری

* سپاه دانش یادگار ارزنده دکتر پرویز ناتل خانلری* 

 _ ابراهیم جعفری_ 

 _دهکده جهانی_ 

 _@dehkade_jahan_ 

 در مسیر توسعه ایران تشکیل *سپاه دانش* جایگاه برجسته ای را به خود اختصاص می دهد. طراح و مبتکر آن چهره علمی و میهن دوستی به نام *دکتر پرویز ناتل خانلری* بود.

ناتل خانلری در سال ۱۳۴۰ مقاله‌ای به مناسبت انتخابات و فساد موجود در آن نوشت و از این که فقط *پانزده درصد* مردم خواندن و نوشتن ‌می‌دانند، ابراز تأسف کرد. او فساد رأی در انتخابات را به‌ دلیل گستردگی بی‌سوادی طبیعی ‌می‌دانست و معتقد بود *«تعلیم سواد در ایران از نظر سیاسی و اجتماعی امری حیاتی است و هر تأخیری در این کار بشود، زیان بسیار به بار ‌می‌آورد.»* 

 *خانلری سوادآموزی را دروازه ورود به قلمرو فرهنگ ملی می‌دانست. او به این اعتقاد راسخ رسیده بود که بی‌سوادی پس از فقر، بزرگترین آفت جامعه و مانع رشد فرهنگ و توسعه پایدار است و آشکارا می گفت که سوادآموزی پس از تأمین نان روزانه، مهم‌ترین تکلیف دولت است و مسئولان باید تمام قابلیت‌های مادی و معنوی کشور را برای پیش بردن "تعلیم عمومی" به کار گیرند.* 

این مسئله آن قدر در نگاه خانلری ضرورت و فوریت داشت که حتی صرف بودجه دولت برای تعلیمات دبیرستانی و گسترش ابتر دانشگاه ها را نوعی *«تجمل»* به شمار می اورد.

او می گفت بودجه محدود دولت فقط باید صرف تعلیمات عمومی ابتدایی گردد و دبیرستان ها به بخش خصوصی واگذار شوند؛ چون *«عدالت»* حکم می کند که در وهله اول *«همه مردم»* از حق تعلیمات ابتدایی بهره مند باشند.

به اعتقاد خانلری تعلیم عمومی و توانایی مردم برای خواندن و نوشتن به زبان فارسی در کشوری مانند ایران که تنوع فرهنگی و قومی فراوان دارد، گام بلندی در جهت حفظ و تحکیم *«وحدت فرهنگی و ملی»* به شمار می رود.

خانلری در آرزوی ترقی و توسعه کشوری بود که همه مردمش دست کم  بتوانند رای خود را به *«زبان فارسی»* بنویسند و این را یک نوع « *دفاع ملی* » تلقی می کرد. 

 شاه در یکی از سخنرانی‌های خود در نخستین سال‌های دهه چهل؛ زمانی که دولت با کمبود بودجه رو به رو بود، از گسترش دانشگاه‌ها سخن گفته بود.

دکتر خانلری در سرمقاله *مجله سخن* با انتقاد از برنامه شاه نوشت که بودجه اندک آن روزگار را باید بیشتر به سوادآموزی عمومی و تاسیس مدرسه در روستاها و شهرستان‌های کوچک اختصاص داد و کمبود معلم را با طرحی ابتکاری جبران کرد.

 پس از انتشار این شماره از مجله، کسی از جانب نخست وزیر وقت؛ اسدالله علم به خانه خانلری می‌رود و از طرح ابتکاری او می‌پرسد. خانلری طرح *سپاه دانش* را پیشنهاد می دهد.  بر این اساس جوانان دیپلمه که دو سال از فعال‌ترین سال‌های عمر خود را باید در سربازی اجباری می گذراندند، پس از آموزش نظامی به عنوان معلم به روستاها فرستاده می‌شدند تا به جای اتلاف وقت در پادگان‌ها، به فرزندان فقیرترین و محروم‌ترین لایه‌های جامعه  که ۷۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل می دادند، خواندن و نوشتن بیاموزند.

بر این اساس قانون سپاه دانش در دولت اسدالله علم و در سال ۱۳۴۱ به تصویب مجلس وقت رسید و پس از انجام مقدمات، یک سال بعد اجرای آن آغاز شد. 

شاه طرح سپاه دانش را مصادره کرد و در برنامه اصلاحی خود گنجاند؛ اما از خانلری خواست تا برای اجرای این طرح *وزارت فرهنگ* را بپذیرد.

 *خانلری به قصد اجرای طرح، تیغ طعنه دوستانش را به جان خرید و این پیشنهاد را پذیرفت.* 

 قبل از تشکیل سپاه دانش *۸۵ درصد* از مردم ایران در بی سوادی مطلق به سر می‌بردند. در اثر فعالیت های سپاه دانش، نرخ باسوادی تقریباً *هفت برابر* شد. سپاه بهداشت و سپاه ترویج و آبادانی نیز در نتیجه این موفقیت تشکیل شدند. کلیه خدمات سپاه دانش رایگان بود و با افزایش قیمت نفت، خدمات آن به صورت قابل توجهی افزایش یافت.

با این وصف سپاه دانش برای حکومت پهلوی مانند شمشیر دو لبه عمل می‌کرد؛ از طرفی با افزایش نرخ سواد، ساختار بروکراتیک کشور را تقویت کرد و پیشرفتی قابل توجه برای کشوری در حال توسعه بود و از طرف دیگر بسیاری از اعضای سپاه دانش، دیدگاه سیاسی خود را به مرور بالا بردند و به ترویج ایده‌های انقلابی در میان دانش آموزان و نوجوانان پرداختند که سرنوشت ایران را در دهه بعد به کلی تغییر داد.

 سپاه دانش در کنار دانشسراهای مقدماتی از مراکز تربیت معلم به شمار می رفت. بر همین اساس تا خرداد ۱۳۴۷ از ۹ دوره اولیه آن *۱۲۳۰۰* نفر برای این امر استخدام شدند. 

۱۰ سال بعد تعداد سپاهیان اعزامی به روستاها به *۲۲۰ هزار* نفر افزایش یافت و این افراد توانستند حدود *۴ میلیون و ۲۰۰ هزار* نفر روستایی را اعم از کودک و بزرگ سال، با سواد کنند.

 *اجرای طرح سپاه دانش تلاشی برای تاباندن نور دانایی به تاریک‌ترین زوایای اجتماع بود که از این طریق میلیون‌ها کودک روستایی به مدرسه رفتند و خانلری با قبول سمت وزارت فرهنگ، توانست مدرسه را به روستاهای دور و مناطق محروم ببرد.* 

 *یاد و نامش گرامی باد*