جای خالی تفکر خلاق در نظام آموزشی ایران

* جای خالی تفکر خلاق در نظام آموزشی ایران* 

 * به مناسبت روز جهانی تفکر* 

 ابراهیم جعفری

 دهکده جهانی

@dehkade_jahan

 _ای برادر تو همه اندیشه ای_ 

 _مابقی خود استخوان و ریشه ای_ 

 _گر بود اندیشه آت گل، گلشنی_ 

 _ور بود خاری، تو هیمه گُلخنی_ 

 _جان نباشد در خبر جز آزمون_ 

 _هر که را افزون خبر، جانش فزون_ 

                                             « مولوی»

   ۲۲ فوریه هر سال ( سوم اسفند ماه ) روز جهانی  *"تفکر"* نام گذاری شده تا فرصتی را برای آموزش *« درست اندیشیدن »* فراهم سازد. تفکر فعالیتی ذهنی است و زمانی مطرح می‌گردد که انسان با مسئله‌ای مواجه‌ گردیده و خواستار حل آن است. در این هنگام در ذهن، تلاشی برای حل مسئله آغاز می‌گردد که این تلاش ذهنی را، تفکر یا اندیشه می‌نامند.

از ویژگی‌های بارز تفکر نقد است؛ به این مفهوم که شخص هم عقاید خودش و هم باورها و عقاید عمومی در جامعه را بررسی کرده و به چالش می‌کشد. علاوه بر آن، یک متفکر تلاش می‌کند در میان انبوهی از اطلاعات مغشوش و دستکاری شده، واقعیات و حقایق را آشکار کند. مردمی  که از این قابلیت محروم اند، در شرایط منفعل به سر می‌برند؛ *زیرا تفکر انتقادی خصلت رهایی بخشی دارد* .

از این رو آموزش تفکر باید در برنامه درسی مدارس و دانشگاه‌ها نهادینه شود. مطبوعات حقیقت‌جو نیز باید مهارت نقادی و معیارهای تفکر صحیح را در افکار عمومی کشور به نحو موثر ترویج و اشاعه دهند.

 *امانوئل کانت* فیلسوف آلمانی که در سال ۱۷۴۸ مقاله معروف *« روشن اندیشی و روشنگری چیست؟ »* را منتشر کرد، سخنی دوران ساز گفت: *« روشن نگری عبارت است از خروج آدمی از نابالغی به تقصیر خویشتن »* به زعم او ممکن است آدمی از حیث طبیعی بالغ باشد؛ اما از حیث فکری نابالغ بماند. این نابالغی ارتباطی به سن و سواد و تجربه و منصب ندارد. ممکن است کسی در ۸۰ سالگی و در مقام و منصبی باشکوه نابالغ باشد؛ یعنی به زبان کانت نتواند بدون تاثیرپذیری از دیگری، تشخیص، درک و عقل خود را به کار گیرد».

کانت این نابالغی را تقصیر خود آدمی می داند؛ برای این که کسی دست و زبان آدمی را نبسته است. اتفاقاً از آدمی درخواست و انتظار هست که فهم خویش را ابراز کند و به کار گیرد؛ نه این که به خاطر تنبلی، مصلحت و بی شهامتی فهم خویش را تعطیل کند و از ممتازترین امتیازش بهره نگیرد.

 کانت می گوید افراد تن آسا، به جای اندیشیدن و شهامت در ابراز نظر، کتابی را راهنمای خود قرار می دهند یا از یک کشیش غمگسار چاره می جویند یا به پزشک پناه می برند تا رسم زیستن را به آنان بنماید. دلیل این پناهندگی به دیگران و ناتوانی در آغاز و تعمیق خوداندیشی، این است که *اندیشیدن هم سخت و هم خطرناک است.* سخت است برای این که باید از بین اقسام راه ها، یکایک آن ها را سنجید و خطرناک است برای این که هر انتخابی هزینه دارد.

به همین دلیل است که به زبان  *اریک فروم* ، بسیاری افراد ترجیح می دهند در امنیت باشند تا در آزادی! برای این که در فضای آزاد چیزی برای عرضه ندارند. انسداد سیاسی مجال مناسبی برای این افراد تهی فکر است که گردن فرازی کنند و همه تقصیرها را بر دوش فضای بسته بگذارند؛ از این رو خروج از صغارت یا کودکی یا نابالغی، مستلزم آزادی و تمرین مداوم است. به سخن دیگر، از کسی که عمری مزد نابالغی اش را خورده و به صغارت خو گرفته است، نمی توان انتظار دلیری داشت یا کسی که برای اندیشیدن تربیت نشده، نمی تواند دقت و تأمل و تفکر رهایی بخش داشته باشد.

 *فراموش نکنیم که متفکر نقاد، باید جامع‌نگر، مستدل، آزاداندیش، رها از خودمحوری و برخوردار از فضایلی همچون تواضع، شهامت و استقلال فکری باشد در غیر این صورت مرعوب و مقهور جزمی‌گری، تعصب کورکورانه و کوته‌بینی می‌شود که به نوبه خود، خطراتی را به همراه دارد»* 

 متاسفانه در نظام آموزشی ایران *حافظه محوری* جایگزین *تفکر خلاق* شده است. *دکتر نعمت الله فاضلی* در کتاب *« مسئله مدرسه »* ( باز اندیشی انتقادی در آموزش و پرورش ایران )، این نکته را مورد تاکید قرار می دهد که: *« هدف اصلی مدرسه آماده کردن نسل جدید برای زیستن در جامعه مدرن و امروزی است. روح دنیای مدرن، روح نوآوری، خودشکوفایی، فردیت، اندیشه مستقل، تفکر انتقادی، تازگی و مدرن بودن است؛ بنابراین مدرسه و معلم در دنیای جدید معنای کهن خود را ندارند. معلمی یعنی تغییر دادن، تغییر کردن و برای تغییر ارزش و اصالت قائل شدن است.  اگر وظیفه اصلی مکتب خانه یا مدرسه قدیم تثبیت بود؛ اما مدرسه جدید وظیفه اش تغییر است».* 

بنابراین معّلم باید عشق به اندیشیدن را در شاگردان تقویت کند و شیوه اش را به آنان بیاموزد.

 مهارت های تفکر انتقادی هنگام *بحث و تبادل اندیشه و حل مسئله* به بهترین وجه پرورش می یابد؛ از این رو آزاد اندیشی، تفکر مستقل، روشنگری و فراهم بودن فضای عمومی آزاد برای ورود به بحث؛ از شرایط الزامی تفکر انتقادی است.

 *با این وصف مدارس باید به جای انتقال معلومات و ایجاد محیط های خشک انضباطی، اندیشه ورزی را نهادینه سازند* .