پروفسور رضا و ریاضی در فرش ایرانی

پروفسور رضا و ریاضی در فرش ایرانی

 ابراهیم جعفری

 
 قالی های زیبای ایرانی با نقش های پیچیده و درهم تنیده، انعکاس دهنده پیشینه و تاریخ هنر ایران محسوب می شوند. آنچه به نقش های قالی ایرانی معنی داده و انسجام آن را حفظ کرده، حضور پررنگ اصول هندسی از کوچک ترین جزییات تا طرح و اسلوب کلی قالی از جمله #تقارن در جای جای نقشه هاست. به بیان دیگر در قالی ایرانی از نظرساختاری و نگاره ای ردپاهای فراوانی از ریاضیات به چشم می خورد که تاکنون نادیده گرفته شده است.

 یکی از استادان اینجانب در مقطع کارشناسی به نام امیر حسن سعیدی خاطره ای را به شرح زیر بیان کرده است:
 ۲۶ سال پیش شادروان
 #پروفسور_فضل_الله_رضا را در نمایشگاه فرش دستباف در «تورنتو» کانادا دیدم و نکته ای مهم درباره #فرش_دستباف از وی یاد گرفتم، نکته ای که تا آن روز هیچ کس درباره این " هنر / صنعت " دیرسال و باارزش ایرانی مطرح نکرده بود و آن #کاربرد_ریاضی در #فرش_دستباف_ایران است.

 زمستان آن سال در نخستین نمایشگاه فرش دستباف ایران که در «تورنتو» برپا بود ، من هم چون ماهنامه بین المللی «دنیای فرش» را در آلمان منتشر می کردم، غرفه داشتم. در یکی از روزهای نمایشگاه، هنگام ظهر که نمایشگاه خلوت بود، متوجه حضور پیرمرد سپیدمویی شدم که به غرفه های مختلف سر می زد و در مقابل فرش ها می ایستاد و به دقت آنها را وارسی می کرد. کنجکاوی دقیق او، مرا واداشت که بیشتر نگاهش کنم. به یک باره متوجه شدم که این پیرمرد کسی نیست جز پروفسور رضای معروف که تصاویرش را در رسانه ها دیده بودم.

 از پشت میزی که در غرفه داشتم بلند شدم، جلو رفتم، سلام گفتم و به نام صدایش کردم. با تعجب برگشت و نگاهم کرد. از نگاهش خواندم که می پرسد چه آشنایی با او دارم؟ خودم را معرفی کردم و مجله را هم نشانش دادم. خوشحال و شگفت زده شد که مجله ای به فارسی و انگلیسی درباره فرش دستباف منتشر می شود و از من خواست که اگر وقت دارم باهم به غرفه های نمایشگاه سر بزنیم.

 ازخداخواسته با او راه افتادم. همه فرش ها را می دید؛ اما در مقابل برخی توقف می کرد و درباره اندکی از آنها به دقت از محل و زمان بافت، نام نقشه و جنس فرش می پرسید.

 از پرس وجوهایش متوجه شدم سلیقه ویژه ای دارد؛ سلیقه ای متفاوت از دیگران. درباره فرش های روستایی که معمولا نقشه هندسی دارند، کنجکاوتر بود. این امر از یک عالِم ریاضیدان دور از انتظار نیست ؛ ولی کنجکاوی هایش درباره جنس و رنگ فرش نبود؛ بلکه بیشتر #نقشه را وارسی می کرد.

 پرسیدم استاد دنبال فرش خاصی می گردید؟ گفت نه! اما #ریاضی_فرش_ها برایم جالب است. گفتم: ریاضی؟ مگر فرش هم ریاضی دارد؟ گفت: #فرش_ایران سراسر بر
 #مبانی_ریاضیات استوار است. بعد پرسید: رشته درسی شما چیست؟ گفتم: علوم ارتباطات اجتماعی و در ریاضیات هم لنگ می زنم؛ خندید.

 وقتی به غرفه برگشتیم، خواهش کردم گفت وگویی درباره این موضوع داشته باشیم. گفت: "شما که گفتید در ریاضیات لنگ می زنم." گفتم:
"ولی خوانندگان من همه اهالی فرش اند، حتماً ریاضی شان خوب است که به قول شما به سوی این کالای آکنده از ریاضی آمده اند." گفت:  "وقتم کم است و باید بروم دانشگاه و قول داد مقاله ای درباره مبانی ریاضی در فرش ایران بنویسد و بفرستد."

 خوب شد که یادم افتاد دانشمندان کم حواسند؛ از وی خواستم تا آن وعده عملی شود و مقاله برسد، نقداً چند دقیقه درباره این موضوع صحبت کنیم.

 در آن صحبت چند دقیقه ای توضیح داد که #ایرانیان_باستان در #دانش_ریاضی از همه ملل پیشرفته تر بودند و هیچ دلیلی برای اثبات این مساله بهتر از #فرش_های_تاریخی باقیمانده وجود ندارد. کهن ترین فرش موجود که در موزه #آرمیتاژ نگهداری می شود و ۲۵۰۰ سال قدمت دارد، دقیقاً نقشه ای هندسی دارد و گره به گره بر مبنای محاسبات ریاضی بافته شده است.

 حتما قرن ها پیش از آن هم فرش در ایران بافته می شده و آنها نیز مبنای ریاضی داشته اند. امروز هم حتی یک بافنده معمولی و کم سواد هنگامی که گره بر تار و پود فرش می زند، دقیقا حساب می کند که #کدام_رنگ را #کجا و #چگونه باید به کار ببرد. یعنی ذهن او هنگام بافتن درگیر ریاضی است؛ همان گونه که طراح و نقشه کش با هندسه درگیر بوده و دارکشی هم با دقت ریاضی انجام شده است.

 آن گفت وگو همان هنگام در «دنیای فرش» چاپ شد. در آن گفت وگو از ایشان پرسیدم چگونه پس از دوسال کار در ایران (۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ که رییس دانشگاه صنعتی و دانشگاه تهران بود) ، در ایران نماند و به یکباره رفت؟  جوابش این بود که آنها کارهای تشریفاتی بود، من کتاب و کلاس و دفتر را می خواستم.

  دوازده سال پیش دوباره زنده یاد پروفسور رضا را درگالری فرش «بهارستان» درتهران دیدم و سراغ مقاله یی را که ۲۶ سال پیش قول داده بود ، گرفتم و او همچنان گفت خواهد نوشت...

                                            یادش به خیر باد