زبان فارسی استوار بر شانه های فردوسی و دهخدا

 

 *به مناسبت ۷ اسفند، سالروز درگذشت علامه دهخدا* 

 ابراهیم جعفری

 دهکده جهانی

@dehkade_jahan

 *علامه دهخدا* از شخصیت های نامدار ایرانی است که مقام و مرتبت علمی و اخلاقی اش به خوبی شناخته نشده است. 

 *دکتر محمد بقایی ماکان* استاد ادبیات فارسی در مصاحبه ای با روزنامه ایران مورخ ۷ اسفند ماه ۱۳۹۳ یادآور شده است: " به نظر نمی رسد پس از فردوسی کسی به اندازه دهخدا برای تقویت و تحکیم زبان فارسی رنج برده باشد. *اگر این زبان را به پلی تشبیه کنیم که بر دو پایه استوار است، یک پایه آن بر دوش فردوسی و شاهنامه و دیگری بر شانه دهخدا و لغتنامه اش قرار دارد* . او نه تنها از این منظر همانند فرزانه توس درخور ستایش است؛ بلکه وجوه گوناگونش در عرصه فرهنگ سبب شده تا در میان نوابغ ایرانی چهره ای ممتاز به شمار آید." 

 دهخدا را می توان به منشوری با انوار گوناگون تشبیه کرد؛ زیرا تلاش های فرهنگی او که هر یک در نوع خود تازگی داشته، در مجموع موجب تقویت و گسترش زبان فارسی شده است.  این فرزانه کم نظیر در زمینه های لغت شناسی، نظم، نثر، ترجمه، تصحیح متون، روزنامه نگاری، طنز و فعالیت های سیاسی دارای تاثیراتی است که هر یک از آن ها به تنهایی می تواند از او چهره ای نامبردار بسازد.

 علامه دهخدا که جهان و سیاست را به خوبی درک می کرد، بهتر دید تا در نیمه عمر و در حالی که فضا برای رفتارهای سیاسی در دوره استبداد صغیر و بعد از آن کاملاً بسته بود، حرکتی را آغاز نماید که نمایانگر دغدغه های تاریخی او قلمداد می گشت.

 *در این وضعیت او تلاش کرد احیا کننده بخشی از تاریخ ایران باشد که در بافتارِ زبان خود را نشان می داد؛ زبانی که با وجود سابقه طولانی و ادبیات پُربارش، طبقه بندی جدّی در باره اش صورت نگرفته بود. او دریافت که باید ریشه های متعدد این زبان را ثبت کند تا هویت فرهنگی ایران را به شکل حافظه زبانی بازسازی نماید* .

 فرایند تحقیق و پژوهش لغتنامه از آغاز تا زمان انتشار *۴۵ سال* به طول انجامید و حدود *۳ میلیون فیش* تهیه گردید؛ به گونه ای که تا آن زمان، فرهنگی با این جامعیت در ایران وجود نداشت.

لغتنامه دهخدا خلاء بزرگی را در زمینه فرهنگی کشور پُر کرد و به منبع درخور توجهی برای پژوهندگان و اهل فرهنگ تبدیل شد؛ به طوری که اکنون می توان آن را با دایره المعارف های بزرگ دنیا مانند بریتانیکا، امریکانا و لاروس مقایسه کرد؛ با این تفاوت که دانشنامه های دیگر هر ساله تجدید نظر و بازبینی می شوند؛ ولی چنین رویه ای در خصوص لغتنامه دهخدا وجود ندارد.

 دهخدا نشان داد که در سخت ترین شرایط و در استبداد محض هم می توان سیاسی ترین رفتار را بدون روایتی رادیکال از مبارزه از خود بروز داد. او به تنهایی و بعد با حلقه ای از شاگردانش، بخشی از هویت زبانی فارسی که حافظه تاریخی ایران را رقم می زند، نجات داد که این اقدام بزرگ ترین عمل روشنفکرانه اش به شمار می رود. 

 *می توان گفت دهخدا نماد واقعی تاثیر متقابل نهضت مشروطیت و ادبیات با یکدیگر است* . فراموش نکنیم که اشعار و مقالات او تاثیری عمیق در به ثمر رساندن آن انقلاب داشت و متقابلاً جنبش مشروطیت افکار و اندیشه های بلند او را پرآوازه کرد. در حوزه طنز نیز با مقالاتی که در هفته نامه صوراسرافیل با عنوان " *چرند و پرند* " و نام مستعار " *دخو* " می نوشت، شیوه ای را در این سبک ادبی پایه ریزی نمود.

 *از سوی دیگر دهخدا و همکارانش در هفته نامه صور اسرافیل را می توان پدران مطبوعات ایران دانست که با شیوه نوشتن خود ادبیات را از حوزه نخبه گرایانه خارج کرده و نثر عام را در جامعه ترویج نمودند* .

 عبارت " *مطبوعات مقدس* " که بارها توسط خطیبان مشروطه خواه نظیر سید جمال الدین و ملک المتکلمین تکرار می شد، این گونه در ذهن بسیاری از مردم القا می کرد که خریدن و خواندن روزنامه هایی مانند صوراسرافیل و حبل المتین از اعمال شایسته ای است که اَجر معنوی دارد.

 دهخدا داستانی را بدین شرح نقل می کند که " روزی پیرمردی برای حق اشتراک خود به روزنامه صوراسرافیل می آید؛ به دلیل این که بالا رفتن از پله ها برایش دشوار بود، فردی پیشنهاد داد که وجهش را بالا برده و رسید اشتراک را برایش بیاورد؛ *اما او نپذیرفت و پرسید پس اجر  معنوی و ثوابی که در نتیجه بالا رفتن از پله ها نصیبم خواهد شد، چه می شود* ؟! 

روزنامه صوراسرافیل اولین روزنامه ای بود که به سبک روزنامه های غربی در کوچه و بازار توسط روزنامه فروش ها که معمولاً نوجوانان بودند، به مردم فروخته می شد.

 در سال ۱۳۳۴ با وخیم شدن حال جسمانی اش، به دکتر محمد معین سفارش می کند که انتشار لغتنامه را پس از مرگش ادامه دهد. او طی نامه ای به رئیس مجلس شورای ملی تمامی حق التالیف لغتنامه را به ملت ایران بخشید.

 *دهخدا یک عمل گرای فرهنگی، سیاسی جدی بود که حافظه ایران را روایت کرد* .

                   *یادش گرامی باد*