پزشکان و مدرنیته ایرانی

* پزشکان و مدرنیته ایرانی* 

 _ ابراهیم جعفری_ 

 _ دهکده جهانی_ 

 _@dehkade_jahan_ 

 نقش کنشگران اجتماعی همچون *مهندسان* ،  *پزشکان* ، *صنعتگران* ، *تاجران* و به ویژه *دانشمندان و پژوهشگران در علوم پایه یعنی فیزیک، ریاضی، شیمی و زیست شناسی در تحولات اجتماعی و فرهنگی و ورود اندیشه های نو و نهادینه شدن آن ها در متن زندگی روزمره اگر از نقش روشنفکران و نظریه پردازان علوم انسانی بیشتر نباشد، قطعا کمتر نیست.*  

 * از سوی دیگر جهان جدید تغییرات زیادی در نگرش ها و افکار ما انسان ها ایجاد کرده است. یکی از مهم ترین تحولات، تغییر نگرش به بدن و سلامت انسان است. در این نگاه جامعه ای حق پیشرفت و ترقی دارد که دارای شهروندان سالم و قوی باشد؛ شهروندان سالمی که تمام توان خود را برای پیشرفت و توسعه کشور به کار گیرند. این امر درباره تاریخ کشور ما یعنی ایران معاصر نیز صادق است.* 

 زمانی که پزشکی مدرن در ایران پا به عرصه گذاشت و مورد پذیرش جامعه قرار گرفت، الگویی از *نظام دانش و رژیم معرفت* (به تعبیر میشل فوکو) بر جای گذارد که تمام وجوه زندگی را در نوردید. 

  *میشل فوکو فیلسوف فرانسوی* در زمره اولین افرادی است که به رابطه *قدرت و پزشکی* توجه کرده است. وی در کتاب *«تولد پزشکی بالینی»* که در سال ۱۹۶۳ انتشار یافت، می گوید: *«دانش پزشکی در قرن هجدهم، تحولی اساسی را تجربه کرد. برای اولین بار این دانش چارچوبی علمی و سازماندهی شده را به خود دید که قبل از آن فقط به ریاضیات تعلق داشت. بدن به پدیده ای قابل شناسایی تبدیل شد و بیماری ها با قواعدی جدید برای دسته بندی شدن همراه شدند.»* _( مرتضی ویسی، از طبابت بقراطی تا پزشکی مدرن، روزنامه اعتماد، ۲۸ آذر ۱۴۰۱ )_ 

 در روند نوسازی ایران که پروژه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی با محدودیت ها و شکست هایی مواجه بوده اند، عرصه پزشکی یکی از خلاقانه ترین و پویاترین عرصه هایی بوده که تاریخ ایران تجربه کرده است.

شاید کمتر کسی به تاثیر پزشکی و پزشکان در *نوسازی* ( Modenization ) و تغییر نگاه *عاملان انسانی* در یک جامعه توجه کرده باشد. پزشکی که در نظر بسیاری از مردم صرفاً امری در خدمت سلامت و نجات جان انسان ها از امراض و بیماری هاست، چگونه می تواند دارای تاثیرات سیاسی و اجتماعی نیز باشد؟

 * با گسترش پزشکی مدرن، فرد ایرانی در جایگاهی قرار گرفت که نه تنها تلقی او از بدن، بلکه از جهان و نظام حکمرانی نیز تغییر کرد.* 

پزشکان ایرانی سعی داشتند با حفظ و افزایش داشته های خود از طریق بهره گیری از دستاوردهای نوین علمی، حرفه خودشان را در جامعه گسترش دهند که این اقدام رمز موفقیت پذیرش پزشکی مدرن در ایران بوده است. 

 *نوسازی پزشکی ایرانی فرآیندی چند لایه است که نه تنها از نفوذ غرب و آشنایی با فناوری و مفاهیم مدرن، بلکه تکامل در حرفه پزشکی بومی نیز تاثیر پذیرفت.* 

 * در تاریخ‌نگاری مدرنیته ایرانی مشهور است که ایرانی‌ها با شنیدن صدای توپ‌های روسیه از خواب گران بیدار شدند؛ اما به نظر می رسد مهم تر از توپ‌های روس، بیماری‌های همه‌گیر در ایران بود که حاکمان را از خواب گران بیدار کرد و آنان را به این نتیجه رساند که برای داشتن جامعه سالم، باید فکری به حال کاهش مرگ و میرهای ناشی از گسترش بیماری‌های همه‌گیر در ایران کرد. این بیماری‌ها به قدری دهشتناک و کشنده بود که حتی تصور آن برای انسان امروزی دشوار است.* 

 در کنار این وضعیت *جهل و خرافات* در کشور ما دامن گستر شده بود و در برابر دانش پزشکی و فراگیر شدن بهداشت عمومی سرسختانه مقابله می کرد؛ به گونه ای که طی مدت طولانی موجب سرازیر شدن اشک از دیدگان قهرمان مبارزه با استبداد و استعمار *میرزا تقی خان امیرکبیر* گردید.

 *ایجاد دارالفنون و اهمیت یافتن دو رشته پزشکی مدرن و جراحی، تاسیس نخستین بیمارستان مدرن در این دوره، تاسیس انستیتو پاستور، افزایش تعداد حمام ها و ... از جمله اقداماتی بود که زمینه های ایجاد تحرک در دولت و عوامل گذارٍ این نهاد از وضعیت پیشا مدرن به مدرن را فراهم آورد.* 

 از سوی دیگر به دلیل افزایش مسیرهای تجاری و مسافرت، بیماری‌هایی همه‌گیر مثل طاعون و وبا در قرن سیزدهم خورشیدی از طریق مسیرهای تجارتی و زیارتی به ایران حمله‌ور شد. دولتمردان قاجار در این دوران راهی نداشتند جز این که به پزشکی مدرن روی بیاورند و با استمداد از آن راهی برای مهار و ریشه کن کردن این بیماری‌ها پیدا کنند. *به همین جهت می‌توان گفت این امراض باعث گسترش نظارت دولت بر بدن های مردم ایران شد.* هر چند نمی‌توان انکار کرد که حکام قاجار از این فضا بیشتر برای سلامت و بهبود خود استفاده کردند؛ اما به هر حال این تاثیر مهم بر جامعه ایران را نیز نمی‌توان انکار کرد. *همین‌که به فکر راهکارهای نوین برای مهار این بحران افتادند، نشان از یک نقطه عطف تاریخی بود.* 

 * جای بسی خرسندی است که فرآیند پیشرفت پزشکی ما اکنون به مرحله ای رسیده  که مراکز درمانی ایران علاوه بر هم میهنان، پذیرای بیماران از کشورهای دیگر؛ به ویژه حوزه خلیج فارس و حوزه قفقاز نیز می باشد.*