مهندسی و مطالعات اجتماعی دو بال موفقیت طرح های توسعه ای

* مهندسی و مطالعات اجتماعی دو بال موفقیت طرح های توسعه ای* 

 _ابراهیم جعفری_ 

 _ دهکده جهانی_ 

 _@dehkade_jahan_ 

 * پنجم اسفند در ایران به‌ مناسبت بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی، روز مهندس معرفی شده است؛ از این رو جا دارد ضمن عرض تبریک و قدرشناسی از مهندسان، ارزیابی انتقادی از این موضوع نیز داشته باشیم.* 

  پیش از تأسیس دانشگاه، هنگامی که می خواستند جوانان را برای کسب علم به خارج بفرستند، اصلی ترین رشته‌های تحصیلی مورد توجه حکومت، پزشکی، مهندسی و علوم تجربی بود و با فعالیت دانشگاه در ایران نیز این رویکرد ادامه داشت.

دولتمردان تصور می کردند کافی است از دانش غرب، فقط همین علوم اخذ شود تا کشور در مسیر توسعه قرار گیرد.

 *با این دیدگاه رشته مهندسی در شکل‌گیری و اداره کشور نقش مهم‌ تری داشت. مهندس به معنای فردی که ذهنیتی دقیق و علمی دارد، می توانست اقدام به تولید ابزار یا تجهیزات نماید و در کمترین زمان، با کیفیت و قیمت مناسب تحویل دهد.* 

 جامعه مدرن و تمدن غرب نیز به ظاهر روی کاکُل مهندسان می چرخید؛ زیرا در هر پدیده دنیای غرب، آثار عمل مهندسان آشکار و نمایان بود. 

 *از برج ایفل گرفته که یک مهندس آن را ساخت و به نماد فرانسه تبدیل شد، تا مجسمه آزادی و انتقال آن به نیویورک که بیش از وجه هنری، وجه مهندسی اش اهمیت یافت. از ساختمان‌های سر به فلک کشیده تا وسایل مدرن حمل‌ونقل و ارتباطات، از مزارع عظیم کشت و صنعت تا کارخانه‌های بزرگ و کشتی های غول‌پیکر و... همه و همه کار مهندسان بود و از این رو آموزش مهندسی و تربیت مهندس به معنای قدم گذاشتن در مسیر پیشرفت به شمار می رفت.* 

به همین دلیل از ابتدا بهترین دانش‌آموزان کشور جذب این دو رشته یعنی پزشکی یا مهندسی می شدند و اعتبار و مزایای مادی آنان نیز از سایر رشته‌ها بیشتر بود. 

اگر امروز در جامعه ایران عنوان *«دکتر»* خریدار پیدا کرده، به واسطه آن است که نخستین دکترها، پزشکان بودند و مهندسان نیز عنوان اختصاصی خود را داشتند. 

 واقعیت این است که نیاز جامعه مدرن به مهندس و تفکر مهندسی قابل انکار نیست؛ ذهنیتی که با ریاضی آشناست و بسیار محاسبه‌گر و عملگراست و در پی کسب حداکثر بهره‌وری از حداقل امکانات است و می کوشد  تولید و محصول خود را بهینه سازد تا مانع از اتلاف منابع شود.

 * در عین حال نباید فراموش کرد که دانش مهندسی، کاربردی برای انجام اهداف مشابه درباره جامعه و انسان ندارد؛ به گونه ای که می توان گفت مهندسان در تمدن غرب، محور اصلی و منحصر به‌ فرد این پیشرفت نیستند، بلکه صاحبان علوم اجتماعی و فرهنگی اگر جایگاه مهم‌تری از مهندسان نداشته باشند، نقش کمتری نیز ندارند.* 

مدیریت جامعه با مدیریت و ساخت یک کارخانه فرق دارد. با نگاه مهندسی شاید بتوان کارخانه ای را راه انداخت و ارزیابی هزینه و فایده آن را انجام داد؛ ولی نمی توان یک جامعه را اداره کرد و به ارزیابی اجتماعی آن پرداخت؛ به همین دلیل استفاده از اصطلاحات مهندسی اجتماعی یا فرهنگی دقیق نیست. به عبارتی ساخت یک فرهنگ، مهندسی پذیر نیست؛ *زیرا ماهیت متغیرهای موجود در فرهنگ با متغیرهای دقیق و قابل سنجش در تولید یک محصول صنعتی متفاوت است.* 

 خالی از لطف نیست به یک تجربه پس از پیروزی انقلاب در جهاد سازندگی (سابق) اشاره کنم. در یکی از استان های محروم‌ کشور، جهادگران پس از مشاهده تعداد قابل توجهی از روستاهای فاقد حمام (عمومی)، با هزینه های زیاد اقدام به ساخت حمام نمودند و با خرسندی و شوق فراوان از ارائه یک خدمت بزرگ، با حضور مسئولان محلی آن ها را افتتاح نمودند؛ *اما پس از چند ماه با عزیمت به آن روستاها در کمال شگفتی مشاهده کردند که حمام ها به آغل گوسفندان تبدیل شده اند!* 

دلیل آن هم این بود که مردم آن مناطق به دلیل خرافات و ... دوش گرفتن را خوش یُمن نمی دانستند و ترجیح می دادند با آبی که در دیگ ها داغ می کنند، استحمام نمایند.

 *این تجربه به جهادگران آموخت که قبل از اقدام برای اجرای پروژه های توسعه در هر منطقه، مطالعات فرهنگی و اجتماعی در مورد افراد ذینفع، ضرورتی مهم و غیر قابل انکار است و پیش از اجرای طرح های توسعه ای باید فرهنگ سازی کرد.* 

از سوی دیگر توجه به *زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی* ؛ به ویژه *احداث فضاهایی برای گفت و گوی شهروندان با یکدیگر،* از اولویت هایی است که باید به صورت جدی مورد اهتمام برنامه ریزان توسعه روستایی و شهری قرار گیرد.  

 * اگر مهندسی را در جایگاه واقعی خود قرار دهیم، یکی از مهم‌ترین شرط ها و لوازم توسعه را محقق کرده‌ایم؛ اما اگر قرار باشد  ذهنیت مهندسی را بر همه امور از سیاست گرفته تا فرهنگ و اجتماع تسری دهیم، در این صورت نه‌تنها به جامعه خدمت نکرده‌ایم، بلکه موقعیت مهندسی را نیز تضعیف نموده‌ایم.* 

 *با عرض شادباش دوباره روز مهندس،‌ امید است با تعامل مهندسان و کنشگران اجتماعی در چارچوب نگرش سیستمی و توسعه پایدار، شاهد شکوفایی همه ظرفیت های کشور باشیم.*